Żyjemy w dobie wszechobecnego obrazu. Praktycznie każdy, bez najmniejszego problemu i niczyjej pomocy, zrobi lepsze lub gorsze selfie. Przyznacie jednak, że to nie to samo, co posiadanie własnego portretu wykonanego przez prawdziwego artystę! Kto dzisiaj zleca takie zamówienie? Osobiście nie znam nikogo, kto by posiadał taki obraz. Dr Ewa Gwiazdowska w swoich kolejnych Opo-wieściach prezentuje nam portrety Pomorzan najbardziej zasłużonych w tej części Europy. Możemy je obejrzeć dzięki Ludwigowi Mostowi i jego studiom historii rodu Gryfitów.
dr Ewa Gwiazdowska W stronę Mosta
Portrety mieszkańców szczecińskiego zamku i … niezwykłej szlachcianki, cz. II
WYPRAWA XXXXIX
Most w ramach zlecenia na litografowane portrety godnych uwagi pomorskich osobistości miał wykonać rysunki Gryfitów, wybitnych mężów stanu, dowódców, uczonych i innych osób. Niestety przedsięwzięcie nie doszło do skutku, gdyż zgłosiło się zbyt mało subskrybentów, aby pokryć koszty finansowe tego wydania. Zdaniem Mosta potrzebnych było 150 chętnych na zakup serii, a na listę wpisało się niewiele ponad siedemdziesiąt osób. Jednak zainteresowanie Mosta portretami książąt nie pozostało bez echa. Zaowocowało innymi dziełami.
Inspiracje z Anklam – wybitni politycy
W 1863 roku Most odbył wycieczkę do Anklam. Zwiedzał miasto i okolice. W ratuszu „odkrył” dla siebie galerię portretów pomorskich książąt i postanowił je uwiecznić. Pod konturowymi rysunkami postaci sportretowanych do pasa umieszczał informacje o szczegółach książęcych strojów. Podawał też dane biograficzne, które niestety zawierają trochę błędów. Niektóre z tych portretów zachowały się do dziś, a inne znane są tylko z archiwalnych fotografii. Jednak można je obejrzeć w internecie i porównać ze szkicami szczecińskiego artysty.
Serię szkiców Mosta rozpoczynają wizerunki Filipa I i Jana Fryderyka. Obaj jedną rękę wspierają na biodrze a w drugiej trzymają rękawiczki zgodnie z wzorcem przedstawiania władczej osobistości. Filip I wołogoski (1515 Szczecin – 1560 Wołogoszcz / Wolgast) był synem Jerzego I (1493–1531) i Amelii Reńskiej (1490–1525). Studiował w Heidelbergu. Żonaty był z Marią Saską (1516–1583). Od 1532 władał Księstwem Wołogoskim. Odegrał ważną rolę w gospodarczym, obronnym i kulturalnym rozwoju księstwa. W 1534 roku na sejmie ziemskim w Trzebiatowie wprowadził luteranizm jako religię państwową. Przestawiony został w czerwonym wamsie i berecie, płaszczu podbitym futrem z czarnymi rękawami zdobionymi złotymi aplikacjami.
Jan Fryderyk (1542 Wołogoszcz – 1600 tamże) był synem Filipa I i Marii Saskiej. Studiował w Greifswaldzie oraz zdobywał doświadczenie na dworze w Wiedniu. W 1556 został wybrany przez Kapitułę kamieńską pierwszym świeckim biskupem kamieńskim. W latach 1560–1569 wspólnie z bratem Bogusławem XIII rządził w Księstwie Wołogoskim. W latach 1569–1600 panował w Księstwie Szczecińskim. Odegrał istotną rolę w polityce w 1570 goszcząc w Szczecinie kongres pokojowy kończący pierwszą wojnę północną, w której brała udział także Polska. W latach 1575–1577 przebudował szczeciński zamek na renesansową rezydencję. Przedstawiony został w stroju w barwach białej i ciemno zielonej przybranym złotymi naszyciami.
Inspiracje z Anklam – dumni władcy
Na kolejnej karcie Most przedstawił Bogusława XIII i Barnima XII. Pomylił ich numerację, ale porównanie z malowanymi portretami pozwala rozpoznać książąt. Bogusław XIII (1544 Wołogoszcz – 1606 Szczecin) był synem Filipa I i Marii Saskiej. Studiował w Greifswaldzie, Wittenberdze i Paryżu. W latach 1560–1569 wspólnie z bratem, Janem Fryderykiem panował w Księstwie Wołogoskim. Od 1569 był panem na Bardzie (Barth) i Nowopolu (Neuenkamp). W 1603 został władcą Księstwa Szczecińskiego, a w 1605 Lęborka, Bytowa i Darłowa. Rozbudował zamek w Bardzie, wybudował rezydencję w Neuenkamp-Franzburg. Ukazany był w przybranym złotą pasmanterią ciemnym stroju – wamsie i płaszczu podbitym futrem.
Barnim XII (1549 Wołogoszcz – 1603 Szczecin) był synem Filipa I i Marii Saskiej. Ukończył teologię na uniwersytecie w Wittenberdze i był rektorem tej uczelni. W latach 1569–1600 panował w Darłowie, a od 1573 ponadto w Bytowie i Bukowie. W 1600 został władcą Księstwa Szczecińskiego. Barnim XII także nosił ciemny strój przybrany złotymi naszyciami. Obaj władcy prezentują medaliony zawieszone na wstęgach.
Inspiracje z Anklam – zapaleni podróżnicy
Trzeci rysunek z cyklu par książęcych ukazuje Ernesta Ludwiga i jego syna Filipa Juliusza. Obaj jedną rękę wspierają na biodrze, a drugą na rękojeści rapiera. Ernest Ludwig (1545 Wołogoszcz – 1592 tamże) był także synem Filipa I i Marii Saskiej. Studiował w Greifswaldzie, Wittenbardze i w Paryżu. Podróżował po Francji i Wielkiej Brytanii. Został samodzielnym księciem wołogoskim po podziale księstwa pomorskiego 26 lipca 1569. Przebudował zamek w Wołogoszczy. To on planował małżeństwo z Sydonią von Borck i oświadczył się jej przed 1577, ale pod wpływem rodziny zerwał zaręczyny. Ożenił się z Zofią Jadwigą Brunszwicką. Przedstawiony był w ciemnym stroju bogato przybranym złotymi naszyciami – wamsie i płaszczu podbitym futrem oraz kołpaku na głowie.
Filip Juliusz (1584 Wołogoszcz – 1625 tamże) był synem Ernesta Ludwiga i Zofii Jadwigi Brunszwickiej (1561–1601). Od 1592 był księciem wołogoskim (do 1603 pod opieką stryja Bogusława XIII), a od 1605 panował na Bardzie i Franzburgu. Od 1623 był koadiutorem, czyli prawnym następcą, biskupa kamieńskiego. Wiele podróżował po Europie zwiedzając kraje niemieckie, Francję, Anglię, Szwajcarię, Włochy, Litwę, Inflanty, Prusy, Polskę, Danię i Niderlandy. Ubrany był w czarny wams ze złotymi naszyciami ze spływającą z ramienia na biodro złotą szarfą.
Inspiracje z Anklam – wojownik i książę kościoła
Na ostatniej parze szkiców portretowych Most zestawiał książąt żyjących w dwu epokach i reprezentujących odmienne losy – Eryka II i Kazimierza VII. Eryk II (urodzony około 1418–1425 – zmarły w 1474 w Wołogoszczy) był synem Warcisława IX (urodzonego około 1395–1400 – zmarłego w 1457) i Zofii (urodzonej w 1374 lub później – zmarłej w 1462). Od 1457 współrządził z młodszym bratem, Warcisławem X, Księstwem Wołogoskim. W 1462 odzyskał na Krzyżakach Ziemię Lęborsko-Bytowską i otrzymał ją w lenno od Polski. W 1464, po śmierci księcia Szczecińskiego Ottona III, przejął władzę w tym księstwie i nie dopuścił do opanowania go przez Brandenburczyków. Jednak w 1468 utracił część swych terytoriów na rzecz Brandenburgii – Gardziec nad Odrą z częścią doliny Odry i tereny między Odrą i Tywą z Baniami i Gryfinem. Eryk II sportretowany został w kaftanie przyozdobionym złotymi łańcuchami, ciemnym płaszczu podbitym futrem i czerwonej czapce obszytej futrem, spod której spływały na ramiona jego długie blond włosy. Książę obiema rękoma trzyma przed sobą białą broń, podkreślając obronną i władczą postawę.
Kazimierz VII (1557 Wołogoszcz – 1605 rezydencja Neuhausen koło Darłowa) był synem Filipa I i Marii Saskiej. Studiował w Greifswaldzie i Wittenberdze. W latach 1574–1602 był biskupem kamieńskim. Od 1592 rezydował w zamku biskupim pod Koszalinem. Od 1600 był księciem darłowsko– bytomskim, a od 1603 panował w Księstwie Szczecińskim. Na portrecie miał na sobie zielony wams i ciemny płaszcz zdobione złotymi naszyciami. Czerwony kołpak położył na stole obok siebie. Jedna rękę wspiera o biodro, a drugą trzyma rapier gestem akcentującym jego znaczenie – symbol władzy.
Echo galerii portretów Gryfitów
Pośród dzieł Mosta znany jest tylko jeden olejny portret Gryfity – konterfekt Barnima XII. Jego pierwowzorem był inny portret niż ten, który posłużył do wykonania omówionego wyżej szkicu. Obraz także przedstawia księcia w ujęciu do pasa, nie tak reprezentacyjnym jak podobizna w całej postaci, a więc przeznaczonym do mniej ważnej galerii władców Pomorza. Most tym razem wzorował się na kompozycji oglądanej w bibliotece kościoła Mariackiego w Kołobrzegu, do którego podróżował w latach 1860–1864. Informacja o inspiracji dziełem kołobrzeskim upamiętniona została przez malarza na brzegu dzieła. Książę przedstawiony został na ciemnym tle, tak, że jego twarz robi wrażenie bardzo żywej. Szczegółowo potraktowany został bogaty strój – ciemno czerwony aksamitny wams zdobiony złotymi taśmami i guzami oraz złoty łańcuch z podwójnych ogniw. Z wielką precyzją artysta namalował biały kołnierz z drogocennej koronki podkreślający dostojeństwo i bogactwo władcy.
Sydonia Borkówna – niedoszła księżna pomorska
Drugi z portretów rytowanych przez Auguste Hüssener (1789–1877) według rysunków Mosta, które ilustrowały publikację „Berliner Kalender auf das Jahr 1837” poświęconą Pomorzu, przedstawiał Sydonię. Los tej pomorskiej szlachcianki splótł się z losami Gryfitów. Jej niezwykłe dzieje odpowiadały zainteresowaniu ówczesnych czytelników opowieściami pełnymi romantycznej, emocjonalnej aury. Sydonia była potomkinią starego, pomorskiego, rycerskiego rodu Borków. Urodziła się w 1548 na zamku w miasteczku Strzmiele, w siedzibie, którą ród założył w XIII wieku po przenosinach z okolic Kołobrzegu. Zmarła 19 sierpnia 1620 w Szczecinie w wyniku egzekucji sądowej. Była córką hrabiego Ottona Borcka (ok. 1490 – 1551) i Anny von Schwiecheld (? – 1568). W młodości wysłana została na dwór Filipa I do Wołogoszczy. Została dwórką jego córki, Amelii Saskiej (1547–1580). Uroda i inteligencja Sydonii wzbudziły uczucia syna władcy, trzy lata starszego od niej Ernesta Ludwiga (1545–1592). Młody książę oświadczył się Sydonii, jednak pod wpływem rodziny zerwał zaręczyny ze szlachcianką, aby w 1577 ożenić się z młodziutką księżniczką brunszwicką, Zofią Jadwigą (1561–1631). Sydonia od tego czasu nie potrafiła sobie ułożyć życia. Wróciła do popadającego w ruinę Strzmiela. Dzieliła losy siostry i uzależniona była od niegodziwego brata. Jej i siostry opiekunami byli bracia Martin i Hasso von Wedel. W 1604 siostry zamieszkały w dawnym klasztorze w Marianowie, po reformacji przekształconym w zakład dla szlachetnie urodzonych panien. Niespokojne usposobienie Sydonii, jej trudne współżycie z bliźnimi, zainteresowania zielarstwem i magią spowodowały, że w 1612 uznana została za czarownicę. Szczególnym powodem był niewyparzony język szlachcianki i przekonanie ludzi, że rzuciła klątwę na Gryfitów, przepowiadając wymarcie rodu. W 1619 została uwięziona na zamku Oderburg na Grabowie, a po roku ścięta i spalona pod murami Szczecina, przed Bramą Młyńską. Portret przedstawiał Sydonię w okresie młodzieńczego rozkwitu urody, w ujęciu do pasa. W bogatym stroju – renesansowej sukni z futrzanym kołnierzem i złotym łańcuchem otaczającym ramiona, w siatkowym czepeczku przybranym broszą oraz wyszukanym naszyjniku z medalionem portretowym z perłą wyglądała jak prawdziwa księżniczka.
Elżbieta Brunszwicka – księżniczka pogodzona z losem
Księżnę Elżbietę Brunszwicką, XIX-wieczną mieszkankę szczecińskiego zamku, dawnej siedziby Gryfitów, Most portretował z natury. Elżbieta Krystyna Ulryka księżna brunszwicka na Wolfenbüttel (1746 Wolfenbüttel – 1840 Szczecin) była córką Karola I księcia Brunszwiku na Lüneburgu (1713–1780) i Filipy Charlotty Pruskiej (1716–1801). Elżbieta w 1765 została żoną Fryderyka Wilhelma Hohenzollerna (1744–1797), bratanka i następcy na tronie Fryderyka Wielkiego. Już w 1769 jej małżeństwo z przyszłym królem Fryderykiem Wilhelmem II zostało rozwiązane z powodu cudzołóstwa. Księżna na polecenie Fryderyka Wielkiego została zesłana do Szczecina i tu spędziła resztę życia mieszkając w zachodnim skrzydle zamku. Po śmierci Fryderyka uzyskała tyle swobody, że włączyła się w krąg życia towarzyskiego i kulturalnego. Otworzyła salon artystyczny i wspierała młodych twórców. Jednym z nich był na pewno Most, który kilkakrotnie ją malował. Znany portret księżnej stworzył już jako student. W 1827 uwiecznił 81 letnią damę w ciemnej sukni przewiązanej pasem z kokardą pod biustem i płaszczu obszytym futrem. Twarz Elżbiety otoczona bielą tiulowego kołnierza zdobionego mereżką i delikatnego welonu jest oddana bardzo realistycznie. Rysy wyrażają spokój, ale przenikliwe spojrzenie mówi o jej losie pełnym tajonego cierpienia. Portret był świadectwem artystycznego talentu i dojrzałości młodego Mosta.
Most buduje legendę mądrej księżnej
Wkrótce po namalowaniu portretu Most wykonał według niego litografię. Dzięki temu podobiznę Elżbiety odbitą w wielu egzemplarzach można było rozpowszechniać. Znaczenie kompozycji przygotowanej przez studenta sztuki podkreśliła dedykacja skierowana do księżnej przez jej nadwornego malarza Theodora Gerharda. Portretowana ukazana została w lustrzanym odbiciu w stosunku do obrazu. W tle przedstawienia Most dodał widok podszczecińskiej rezydencji księżnej zbudowanej na północ od Szczecina na terenie dawnego młyna Pedagogium około 1810. Siedziba została nazwana Łaską Fryderyka (Friedrichsgnade). Była też znana pod nazwą Zameczek Elżbiety (Elizabeth Schlöschen).
Portret odkryty w Weimarze
Panu Ludwigowi Mostowi, praprawnukowi artysty, zawdzięczam informację i reprodukcję innego portretu Elżbiety Brunszwickiej. Potomek malarza datował to dzieło na 1826 rok zwracając uwagę na sposób malowania, jeszcze nie tak subtelny i swobodny. Księżna jest tu ukazana jako bardziej korpulentna osoba, w codziennym stroju. Nosi skromną, ciemną suknię z podwójną kryzą z białego płótna. Ramiona otuliła ciemno czerwonym szalem, a głowę okryła białą chustą z dość grubej, może bawełnianej, tkaniny. Jej wierny portret w popiersiu, oddający dobrze rysy osiemdziesięcioletniej osoby, umieszczony został na ciemnym jednolitym tle. Cera nosi widoczne ślady kontaktu z naturą. Wszak Elżbieta od wielu lat odwiedzała swą letnią siedzibę w Jasienicy. Już w 1774 decyzją Fryderyka Wielkiego dawny klasztor augustianów został jej przyznany jako letnia rezydencja. Księżna odwiedzała Jasienicę od 1775. W 1787 roku, kiedy królem był już jej eksmąż zwróciła się do niego o pomoc finansową, aby surowe warunki klasztornej budowli zamienić na komfort mieszkania w pałacyku. W tym samym roku na jej zlecenie projekt przebudowy klasztornych skrzydeł sporządził wybitny budowniczy David Gilly (1748–1808), czynny wówczas w Szczecinie. Elżbieta otoczyła pałacyk ogrodem, który jeszcze na początku XX wieku urzekał pięknym układem i bujną roślinnością.
Komentarze